Du lịch hang động trong những năm qua đã góp phần đưa du lịch Quảng Bình thật sự trở thành ngành kinh tế mũi nhọn và khẳng định thương hiệu trên thị trường trong nước, khu vực và quốc tế, góp phần quan trọng đối với sự phát triển kinh tế - xã hội, văn hóa tỉnh Quảng Bình. Tuy nhiên, đối với loại hình du lịch hang động, phát triển hoạt động du lịch sẽ ảnh hưởng đến hệ sinh thái, cảnh quan, mỹ quan và môi trường. Bởi vậy, nâng cao ý thức bảo vệ môi trường sinh thái, môi trường hang động là vô cùng cần thiết.

Quảng Bình được mệnh danh là "Vương quốc hang động".

Quảng Bình có hệ thống hang động phong phú và độc đáo, trong đó nổi bật là Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng 2 lần được UNESCO vinh doanh là Di sản thiên nhiên thế giới. Đến nay, Quảng Bình đã phát hiện và khảo sát hơn 400 hang động lớn nhỏ với tổng chiều dài trên 231 km, trong đó hệ thống hang Phong Nha có 157 hang động với tổng chiều dài là 103 km; hệ thống hang Vòm có 58 hang động với tổng chiều dài là 48 km; hệ thống hang Nước Moọc có 60 hang động với tổng chiều dài là 20 km. Đặc biệt, hang Sơn Đoòng, hang Én và hang Pigmy lần lượt là các hang động lớn thứ nhất, thứ hai và thứ tư thế giới.

Hệ thống hang động ở Việt Nam thường nằm trong các vùng núi đá vôi có kiểu địa hình karst phát triển, mang lại nhiều trải nghiệm thú vị, mới lạ cho du khách, như: khám phá vẻ đẹp hùng vỹ, hoang sơ của thiên nhiên, môi trường hang động; chinh phục thử thách đi bộ đường rừng, leo núi, bơi, chèo thuyền. Chính bởi những đặc trưng riêng có, du lịch Quảng Bình luôn được truyền thông quốc tế đánh giá cao, Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng được TripAdvisor đánh giá là 1 trong 15 Vườn Quốc gia được yêu thích hàng đầu thế giới; Tạp chí Lonely Planet bình chọn là 1 trong 2 điểm đến hấp dẫn nhất Việt Nam; hang Sơn Đoòng được CNN chọn là 1 trong 10 điểm đến tuyệt vời nên khám phá ở Việt Nam.

Bên cạnh Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng, nhiều sản phẩm du lịch hang động ở các khu vực khác cũng đã được đưa vào khai thác và nhận được phản hồi tích cực từ du khách. Tiêu biểu là Khu dự trữ thiên nhiên Động Châu - Khe Nước Trong; hệ thống hang Kiều, hang Chà Lòi ở huyện Quảng Ninh, huyện Lệ Thủy. Vào năm 2023, UBND huyện Tuyên Hóa cũng xác nhận Đoàn thám hiểm của Hiệp hội Hang động Hoàng gia Anh đã tiến hành khảo sát vùng núi đá vôi trên địa bàn huyện này và công bố phát hiện hệ thống hang động nguyên sơ với cảnh quan tuyệt đẹp tại xã Lâm Hóa, nằm cách khu vực Phong Nha - Kẻ Bàng hơn 80 km.

Có thể khẳng định, du lịch hang động trong những năm qua đã góp phần đưa du lịch Quảng Bình thật sự trở thành ngành kinh tế mũi nhọn và khẳng định thương hiệu trên thị trường trong nước, khu vực và quốc tế, góp phần quan trọng đối với sự phát triển kinh tế - xã hội, văn hóa tỉnh Quảng Bình. Các khu vực có loại hình du lịch hang động phát triển đều có mức kinh tế tăng trưởng mạnh, có sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng tích cực, tỷ trọng dịch vụ luôn ở mức cao, trong đó ngành dịch vụ du lịch có bước phát triển đáng kể cả về chiều rộng lẫn chiều sâu. Tuy nhiên, đối với loại hình du lịch hang động, phát triển hoạt động du lịch sẽ ảnh hưởng đến hệ sinh thái, cảnh quan, mỹ quan và môi trường. Tỷ lệ khai thác du lịch hang động tại Quảng Bình hiện nay tương đối cao, điều này đồng nghĩa với môi trường địa chất, địa mạo hang động sẽ bị ảnh hưởng nếu không có phương án khai thác hợp lý. Phát triển du lịch hang động ít nhiều đã ảnh hưởng nhất định đến những giá trị tự nhiên vốn có của hang động. Những dấu hiệu cho thấy sự tác động từ không khí, ánh sáng, nguồn nước do khai thác du lịch làm xuống cấp một số hang động, đặc biệt là các hang động khai thác du lịch đại trà. Thậm chí quá trình tạo thạch nhũ ở một số hang động có xu hướng biến đổi tiêu cực.

Trăn trở với những vấn đề về phát triển du lịch hang động Quảng Bình, Tiến sỹ Trần Tự Lực, Trưởng Khoa Kinh tế - Du lịch, Trường Đại học Quảng Bình cùng các cộng sự đã nghiên cứu thực hiện Đề tài “Khai thác và phát triển bền vững tài nguyên du lịch hang động trên địa bàn tỉnh Quảng Bình” dưới sự hướng dẫn, chủ trì của đồng chí Hồ An Phong, nguyên là Phó Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Bình, hiện là Thứ trưởng Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch. Đề tài được thực hiện và hoàn thành cuối năm 2022, đầu năm 2023 đã đưa ra những vấn đề cấp bách đối với việc khai thác, bảo tồn tài nguyên hang động Quảng Bình.

Phát triển du lịch hang động cần đi đôi với bảo vệ môi trường.

Công ty TNHH MTV Chua Me Đất là một trong những đơn vị khai thác du lịch hang động hàng đầu tại Quảng Bình hiện nay. Với đơn vị này, bên cạnh giá trị cốt lõi là an toàn trong khai thác du lịch mạo hiểm thì vấn đề bảo tồn, bảo vệ môi trường được xem là yếu tố tiên quyết trong nguyên tắc hoạt động của Oxalis. Ngoài việc sử dụng một lối mòn, khu cắm trại nhất định trong hang, các thiết bị, vật dụng được sử dụng trong tour cũng đều được cân nhắc để hạn chế tối đa những tác động tiêu cực đến môi trường. Các tour của Oxalis luôn được thiết kế theo từng nhóm nhỏ, có thời gian nghỉ để không gây ảnh hưởng và bảo đảm tính cân bằng của hệ sinh thái. Các chất thải từ việc chế biến đồ ăn và rác thải đều được mang ra khỏi rừng cùng với tour và xử lý đúng nơi quy định.

Công ty Jungle Boss cũng là một trong những đơn vị khai thác du lịch hang động hiệu quả trên địa bàn tỉnh Quảng Bình. Đa số những vật dụng sử dụng chất hóa học đều được hướng dẫn viên tuyên truyền cho du khách hạn chế đến mức tối đa khi tham gia trải nghiệm các tour du lịch ở trong vùng lõi của Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng. Song song với đó thì việc phân loại rác thải cũng đã được Công ty TNHH Jungle Boss thực hiện hiệu quả. Toàn bộ rác không phân hủy được sẽ được vận chuyển ra ngoài với tiêu chí “Không được để lại gì trong rừng và hang động ngoài những dấu chân”.

Trên thực tế, hiện nay, đối với các khu, điểm, tuyến tham quan du lịch đại trà: các thùng chứa rác đã được bố trí đầy đủ, ở vị trí thuận lợi, dễ tiếp cận dành cho khách du lịch. Quá trình thu gom và xử lý nước thải, chất thải đảm bảo tuân thủ các quy chuẩn Quốc gia trước khi thải ra môi trường. Đối với loại hình thám hiểm hang động theo nhóm, thám hiểm hang động mạo hiểm, phần lớn được khai thác tại các khu vực nằm sâu trong rừng, môi trường hoang sơ, do đó, vấn đề bảo vệ môi trường, khai thác bền vững tài nguyên du lịch càng được chú trọng. Việc tổ chức cắm trại, lưu trú qua đêm chủ yếu tận dụng các bãi cát, các khoảng đất trống tự nhiên, hạn chế gây ảnh hưởng tới sinh vật hoạt động đêm trong rừng. Bếp ăn được đặt ở vị trí phù hợp, sử dụng nhiên liệu gas và các nhiên liệu đốt ít khói để nấu ăn. Thực phẩm được làm sạch, chế biến và đóng hộp sẵn ở ngoài trước khi mang vào chế biến phục vụ du khách tại các điểm cắm trại. Việc tắm gội, rửa chén bát, xoong nồi chỉ sử dụng chế phẩm sinh học chiết xuất từ thảo mộc, không ảnh hưởng đến môi trường. Tất cả các loại rác thải được tập kết, phân loại và mang ra khỏi rừng để xử lý theo quy định. Sử dụng nhà vệ sinh tự hoại, thân thiện với môi trường. Cùng với đó, ý thức bảo vệ, giữ gìn vệ sinh môi trường trên tuyến du lịch của khách du lịch ngày càng được nâng cao, thể hiện qua việc không phóng uế, xả rác và vứt đồ phế thải bừa bãi xuống sông, suối, nền hang động; không thực hiện hành vi chặt cây, hái hoa, bẻ cành, các hành vi tạo tiếng ồn, rung động lớn gây hoảng sợ cho các sinh vật trong rừng; không viết vẽ, chạm khắc lên thân cây và vách đá; chỉ đi theo các lối mòn đã định sẵn; không di chuyển hoặc chạm vào bất cứ thạch nhũ nào trong hang động.

Việc phát triển du lịch dựa vào các tài nguyên tự nhiên nếu không được khai thác một cách hợp lý sẽ làm suy giảm chất lượng môi trường và ảnh hưởng tới phát triển lâu dài, đặc biệt là đối với du lịch Quảng Bình, khi mà hang động được xem là báu vật cần được trân trọng và bảo vệ, phát triển sản phẩm du lịch hang động là nhiệm vụ quan trọng liên quan đến sự phát triển du lịch bền vững trong tương lai. Vì vậy, nâng cao chất lượng sản phẩm du lịch sinh thái, du lịch hang động song song với bảo vệ môi trường, giữ nguyên giá trị tự nhiên cót lõi là việc làm cần được song hành trong thời gian tới, để Quảng Bình tiếp tục là xứ sở của “Vương quốc hang động”.